Л.Цогзолмаа: Охиноо 70 гарсан гэж ер боддоггүй, одоо ч надад хоёр салаа үсээ сүлжсэн жаахан охин харагдаад байдаг юм

-Ижий байх, ижийтэй байхын жаргал гоё. Тэр дундаа хүүхдүүдтэйгээ цуг өтлөх сайхан. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Н.Сувд гуай таны охин гэдгийг хүн бүр мэднэ. Наснаасаа илүү сайхан харагддаг. Ээж охин хоёр энэ орчлонгийн чимэг, нэр шигээ сувд эрдэнүүд?

-Ижий хүн хүүхдүүдтэйгээ өтөлнө гэдэг сайхан байлгүй яах вэ. Миний дөрвөн охин чинь бүгд одоо хөгшин эмээ нар. Ач гучийн тоо ч олон боллоо. Өнөр бүл шиг олуулаа болж сайхан үржиж байна манайх гэдэг айл. Энэ бол энэ насны жаргал. Охидууд байнга ирнэ, асарна. Том охин Н.Сувд байнга эргэж ирнэ, тогтмол утсаар ярина.

Ээж яаж байна, юу хэрэгтэй байна гээд. Их энхрий шүү дээ тэр минь. Надад хоёр салаа үсээ сүлжсэн жаахан охин харагдаад байдаг юм. Охиноо 70 гарсан гэж ер боддоггүй, нялх охин минь. Бага охин Н.Энхтүвшин миний бүхий л зүйлийг хийж, намайг асарна. Тусдаа айлын хүн байж миний дэргэдээс салахгүй ээжийгээ эрхлүүлнэ. Намайг ганц захиргааддаг хүн. (инээв)

-Таны ханийг мэдэхгүй хүн гэж бараг байхгүй. Сайн аав, сайн хань байсан гэж сонссон. Та ямар занг нь илүү үнэлдэг байв?

-Гайхалтай хань, сайн аав байсан. Эргэн тойрны хүн бүр мэднэ. Таван хүүхэд минь аавынхаа нуруун дээр тоглож өссөн. Хүүхдүүдээ бүхнээс илүүд тавьж сургаж хүмүүжүүлж, өсгөсөн. Тэдний сайн сайхан, зөв амьдарч байгаа нь ааваас нь улбаатай. Аав нь тэдэнд хүн байх ухааныг, хөдөлмөрт хэрхэн суралцах аргыг заасан.

Миний хань шударга, зарчимч, шуналгүй хүн байв. Байгаа зүйлдээ дэндүү их талархалтай ханддаг хүн. Хүнийг хүндэлнэ, хайрлана гэдгийг хамгийн сайн мэддэг хүн байж. Яаж тэр их ухаан, хайр хаанаас нь ундардаг юм гэмээр хайрыг түгээдэг байсан. Бид хоёр биенээсээ суралцдаг байв. Түүний минь шударга, шуналгүй, намайг гэсэн чин сэтгэл нь миний зүрх сэтгэлд үүрд үлдэж. Энэ бүгд нь намайг хөглөж, өглөө босох шалтаг минь болж үлдээсэнд талархаад барахгүй.

-Таныг хань тань ямар нэрээр дууддаг байсан бэ, таны нэг дууг хань тань үргэлж аялаж явдаг байсан гэж нэг номонд бичигдсэн байсан?

-Бид хоёр танилцаад удаагүй байтал 1945 оны чөлөөлөх дайны үеэр Өвөрмонгол руу Засгийн газрын төлөөлөгчөөр явсан. Тэнд явж байхад нь нэг удаа радиогоор миний дуулсан “Хэен хуар“ гэдэг дуу явж л дээ. Энэ дууг сонсоод яагаад ч юм учиргүй их догдолсон гэдэг. Бодвол дурласан байсан юм болов уу. “Хэен хуар”-ыг дандаа амандаа аялдаг болсон тэр үеэс хойш. Намайг ер нь чи энэ тэр гэж нэг ч удаа дуудаж үзээгүй шүү. Үргэлж ээж гэж дууддаг байсан. Би ханийгаа аав гэж дуудаг байсан даа. Бид хоёр тийм л нандин амьдарч байлаа.

-Та анх аавынхаа ямар занд дурлаж байв?

-Манай хүн 1942-43 онд тухайн үеийн Төв хорооны хэвлэл, үзэл суртлын хэлтэс, урлаг соёлын байгууллагын ажлыг давхар хянадаг байсан юм. Үе үе болдог тэр хяналт шалгалтаар нүдний шилтэй, нэг их боловсон, дэгжин нөхөр манай театр дээр байнга ирж, ажил шалгаж хянаад явдаг байсан. Урт сормуустай, жижигхэн давхраатай их хөөрхөн нүдтэй, бас циркт болдог бүжигт ирж их гоё бүжиглэнэ. Тэгж яваад бид хоёр 1944 оны төгсгөлөөр нэг үдэшлэг дээр илүү дотно болсон. Би сүүлд “чиний нүд л их хөөрхөн байсан даа” гэхэд тэгэхгүй яадаг юм гэж ирээд л инээдэгсэн. (нулимсаа арчив)

-Хайрыг та юутай зүйрлэдэг вэ?

-Тийм гээд шууд хэлдэг зүйл биш л дээ. Нэг тийм ялдам, үргэлж инээмсэглэл төрүүлж байдаг гоё эд. Хайр хүнийг хачин гоё болгодог гэж би боддог. Хамгийн нандин зүйл. Маш эмзэг. Хүн хайранд л амьдардаг болов уу. Хайрыг ихээр үзсэн хүн илүү жаргалтай, ямар ч өөр шуналгүй амьдардаг.

-Хүний зан араншин, дотоод зан чанар хүний төрхийг та юу гэж үздэг вэ?

-Өөртөө дурласан хүн бусдыг хайрлах, хүндлэх сэтгэлгүй болдог. Хүний төрөлхийн өөрт заяагддаг нэг тийм ариун зөөлөн сэтгэл байдаг. Энэ чанараа хүн илүү сайн хөгжүүлж гэрэлтүүлж явах ёстой юм. Хүн бүр өөр өөрийн тавилантай ирдэг хэдий ч зөв хүн болж орчлонд амьдрах ёстой. Муу, муухай зан чанартай хүн мэдээж байгаа. Хүн бүрт л сайн, муу зан чанарууд байдаг. Муу зангаа дарж сайн зангаа өнгөлөх хэрэгтэй. Өнөөдөр хүмүүс арай илүү амин хувиа бодсон, өөрийн төлөө өрөөлийг золиослох нь энүүхэнд болж. Би үхэхээр чи үх. Энэ ёстой муухай шүү. Хүн орчлонд нэг ирэхдээ сайн сайхан зүйлийг түгээж хайр дүүрэн буцах ёстой. Хайрыг хайрла, хайрыг түгээ. Энэ бол амьдралын гол зарчим. Муу нуухаар сайн илчил гэдэг. Муу амьдрахаар сайн үх гэдэг ч үг бий. Зөв бай амьдралд, үнэн бай гэж л хэлмээр байна. Хүнийг хайрлаж, хүндлээд сурчихвал амьдрал өөрөө бүгдийг өгдөг.

-Таны ханийг Ю.Цэдэнбал даргатай ойр, дотны найз нь байсан гэдэг?

-Тийм ээ, тэр үнэн. Тэд их олон жил нөхөрлөсөн. Жинхэнэ сайн найзууд байлаа. Бид их ойр, гэр орноороо орж гарна. Хүнд сайн найз заавал байх ёстой. Хүний итгэлийг олж жинхэнэ нөхөрлөж найзална гэдэг жаргал юм. Хүн найзыгаа дэмждэг, тусалдаг гол зөвлөгч нь байх ёстой. Хамгийн итгэлтэй хүн бол найз байдаг.

-Сониуч зан хөдлөөд байна. Уучлаарай увайгүй зүйл асуучихвал яадаг бол. Таныг Ю.Цэдэнбал даргатай ханилуулах тухай яриа дээдчүүдийн дунд болжээ. Учир Ю.Цэдэнбал даргыг орос эхнэртэй болгохгүй гэж тэр. Тэгсэн Ж.Самбуу агсан үүнд дургүйлхэж байсан гэдэг. Учир нь урлагийн хүнийг төрийн хүнтэй суулгахаас татгалзаж. Та энэ тухай мэдэх үү?

-(инээв) Би огт сонсоогүй зүйл байна. Хэрэв ийм яриа гарсан бол ташаа мэдээлэл гэж хэлнэ. Яагаад гэвэл миний хань Ю.Цэдэнбалын хамгийн ойр дотны найз нь байсан. Тийм учраас хоёр гэрээрээ орж гарах, уулзах, цагийг хамтдаа бид өнгөрүүлэх үе байв. Манай хүний найз учир биднийг сайн мэдэхгүй тийм яриа, цуурхал гарсан юм болов уу. Би огт сонсоогүй зүйл байна.

-Ээжийгээ, ер нь хүнийг хайрлах, хүндлэх ухаанд хүн хэрхэн суралцах ёстой юм бол. Ээж хүн үрдээ гомдоно гэж байдаг уу?

-Эх хүн өр нимгэн уяхан амьтан. Эх хүний мөн чанар үрсийнхээ төлөө ажиллаж, амьдарсаар орчлонг туулдаг. Эмэгтэй хүн гэдгээ мартах үе ч зөндөө. Үр нь хэдий муу зан чанартай байвч үрээ л гэдэг зантай. “Эхийн сэтгэл” гээд П.Бадарчийн сайхан шүлэг бий. Тэр шүлэг тэр чигтээ эх хүний санааг сайн гаргаж өгсөн бүтээл. Энэ шүлгийн нэг хэсэгт:

Хүний хүү ээждээ ирж гэнэ

Гол усаар л нэг найр наадам болж байна

Миний муу хүү болохоор шоронд орж гэнэ

Голыг минь гогдон хэлж байна

Аа яадаг юм ороо л биз

Гадагшаа би хүүгээ өмөөрлөө

Ам нь цангаж байгаа байх даа миний муу хүү гэж

Дотогшоо би өмөлзлөө гэх шүлэгт гардаг санаа нь үнэхээр гайхалтай шүү. Эх хүн бол ийм л хүн. Энэ зурагт араажаваар янз бүрийн хүний санаанд оромгүй муу муухай зүйл сонсогдох болсон цаг. Амьддаа л хүүхдүүд минь ээжийгээ хайрлаж бусдыг хүндэлж яваарай гэж хэлмээр санагдах юм.

-Таны сайхан байхын нууц юунд байдаг вэ. Таныг 100 насалж зургаадай таяг тулах гэж буйг монголчууд мэдэх байх. Гэтэл таныг хараад бахархаж, бахадмаар байна. Таны царай зүс энэ насны хүн гэж хэлэхэд итгэхэд бэрх. Хэрэв би тантай уулзаж ярилцлага авах боломж олдвол энэ асуултыг заавал асууж, сайхан байхын нууцыг мэдэх юм сан гэж бодож явсан минь, үнэн. Харин одоо боломж олдлоо асуухгүй өнгөрч чадахгүй нь. Тантай гурван цаг орчим ярилцаж суухдаа би таны сайхан байдгийн нууцыг олчих шиг боллоо. Гэхдээ танаас өөрөөс тань сонсъё?

-Баярлалаа. Миний сайхан гэж юу байх вэ. Гоо сайхны нууц жор надад байсангүй. Төрөлхийн цаанаасаа байгаа царай зүс минь гээд хэлчихвэл хүмүүс яаж ойлгох бол. Би элдэв зүйл идэж, хэрэглэдэггүй. Мэдээж эмэгтэй хүн биеэ зөв, сайхан авч явах ёстой. Шунал багатай хүн гэж өөрийгөө боддог. Шуналаа хязгаарлаж сурсан хүн гэж ойлгоход болно. Энд тэнд очиж хов жив ярьж, өрөөлийн тухай шүүмжилж, атаархаж явсан зан байсангүй. Бусдын сайхан зүйлийг нь ярьж, сайхан чанараас нь суралцаж явлаа.

Нэг ёсондоо миний энэ амнаас муу, муухай үгс гардаггүй, хүний алдаа болон муу чанараар нь хооллохыг хүсдэггүй, зөв, эрүүл хоол идэх дуртай. Амнаас гарч буй зүйл бол хоол юм. Буруу хоол идэхгүй болохоор өнөөдрийн энэ зэрэгтэй сууж байгаатай минь холбоотой байж болох юм. Хүний сайн явах, сайхан байхын нууц бол ердөө л энэ шүү дээ, миний хүү.